Porsuk’ta kuraklık:
Tek çözüm yolu Sakaryabaşı mı?

Türkiye’nin üçüncü büyük nehri, Eskişehir’in kimliği ve hayat kaynağı Porsuk Nehri’nde gündem uzun bir süredir kuraklık.

Nehir üzerinde 1966-1972 yılları arasında inşa edilen Porsuk Barajı’nın doluluk oranı yarı yarıya bile değil: Devlet Su İşleri’nin (DSİ) son verilerine göre bu oran sadece yüzde 34,9. Şehrin diğer barajlarında da durum farklı değil. Seyitgazi ilçesindeki Kunduzlar Barajı’nın yüzde 9,3’ü, Çataören Barajı’nın yüzde 5,3’ü ve İnönü ilçesindeki Aşağı Kuzfındık Barajı’nın ise sadece yüzde 1,4’ü dolu.

Porsuk Barajı’nın kuralık meselesine şu an tek çözüm olarak, Çifteler ilçesinde yer alan Kuzeybatı Anadolu’nun en uzun nehri Sakaryabaşı’ndan su getirme projesi gösteriliyor. Eylül 2020’de Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü (ESKİ) ile Devlet Su İşleri (DSİ) arasında Eskişehir’in içme ve kullanma suyunun Sakaryabaşı’ndan getirilmesi ile ilgili protokol imzalanmıştı. Ancak proje şu an rafta. 12 Haziran 2021’de Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Meclis Üyesi Nuray Akçasoy projenin DSİ Müdürlüğü tarafından 2021 yılı yatırım programına alınmadığını şehrin yerel kanalı ES Tv’de aktarmıştı. Projenin 2022’de faaliyete geçmesi öngörülüyor.

Peki, Eskişehir’e su kaynağı yaratmak için tek “umut” Sakaryabaşı Su Projesi mi? Sakaryabaşı’nın mevcut su kapasitesi ne durumda? Porsuk için acil eylem planı oluşturulamaz mı? Ve daha birçok soruyu yanıtlamak üzere öncelikle su kaynakları uzmanı ve inşaat mühendisi Garip Yıldırım ile Porsuk Barajı’nda en yüksek kuraklığın gözlemlendiği Kütahya Sabuncupınar Köyü’ne gidiyoruz.

Yıldırım: Sakaryabaşı’ndaki su kaynağının yıllık debilerinde düşüş var. O suyu kullanmak imkânsız ve çözüm değil. Oradan su getirilirse Çifteler’deki sucul yaşam yok olur

Sabuncupınar Köyü’nde kuraklıktan dolayı arpa ekimi yapan çiftçi (isminin kullanılmasını istemedi), su kaynakları uzmanı ve inşaat mühendisi Garip Yıldırım.| Fotoğraf: Merve Akman, 3 Ekim 2021

Bölgeye varır varmaz kuraklığın dışında en dikkat çeken kısım ise suyun kirliliği; kıyı kenarları kirlik nedeniyle yosunlarla kaplanmış ve suyun rengi griye dönmüş.

Yıldırım bu kirliliğin Kütahya Organize Sanayi Bölgesi’nin atıklarından, tarımda kullanılan zirai ilaçlardan ve Tavşanlı’da gümüş madenciliğinden kaynaklandığının altını çiziyor ve ekliyor: “Sık sık numuneler alınıp, analizler yapılmalı. Aksi halde Porsuk yoğun bir şekilde kirleniyor. Porsuk Barajı’na yapılan kontrolsüz bağlantılar cezalandırılmalı.”

Porsuk nehrinin Kütahya ili bölümünde kalan kısmında akan suyun rengi griye dönmüş. | Fotoğraf: Merve Akman, 3 Ekim 2021

Porsuk nehrinin Kütahya ili bölümünde kalan kısmında yoğun yosun oluşumları. | Fotoğraf: Merve Akman, 3 Ekim 2021

Yıldırım kuraklığa çözüm olarak en başta susuz tarıma geçilmesinin ve vahşi sulama yönteminin son bulması gerektiğini belirtiyor. Bu konuda yerel yönetimlerin sorumluluk alması gerektiğini söylüyor. “Porsuk Barajı’nı tek başına Eskişehir Büyükşehir Belediyesi iyileştiremez,” diye de vurguluyor. “Kütahya Belediyesi, Kütahya Valiliği yani kısacası yerel yönetimler birlik olup ıslah çalışmalarını hızlandırmalılar.”

Kurak bölgede konuştuğum çiftçiler de kuraklıktan dolayı zor durumda. Çiftçiler kuraklığa karşı şimdilik çözümü su isteyemeyen arpa ekimine yönelmekte bulmuş. Ancak aşırı sağanak yağışlarda zaten yapı olarak sele uygun olan arazide yaşanacak doğal afetler mahsullerini yok edebilir. Ancak çiftçiler bu konuda bir sorun yaşamayacaklarını söylüyorlar: “Bizim bölgede havanın ısınmasından dolayı yoğun yağışlar yaşanmayacak diye düşünüyoruz.”

“Alternatif su kaynağımızın olması lazım”

Yıldırım’a göre bölgede gitgide artan kuraklığa çözüm Porsuk’a alternatif su kaynağı olacağı öngörülen Sakaryabaşı Su Projesi değil. “Sakaryabaşı’ndaki su kaynağının son yıllık debilerinde düşüş var. O suyu kullanmak imkânsız ve çözüm değil,” diye uyarıyor. “Çifteler’de ciddi bir tarımsal sulama var. Oradan su getirilirse Çifteler’deki sucul yaşam yok olur. Biyolojik çeşitlilik zarar görür. Kentin etrafındakini su kaynaklarını korumalıyız.”

Sakaryabaşı Su Projesi ile ilgili başından beri birçok görüş ayrılığı mevcut. Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü (ESKİ) Su Arıtma Dairesi Başkanlığı Şube Müdür Vekili Eylem Sıla Özer ise bu projenin hem kuraklık hem de kirlilik açısından önemli olduğunu belirtiyor. “Sakaryabaşı kontrolü kolay olan bir havzadır. Eskişehir’in sınırları içerisinde olduğundan dolayı sıkıntı çıkmayacaktır,” diyor Özer. “Büyükşehir olarak alternatif su kaynağımızın olması lazım. Porsuk’ta yosun (alg) patlaması gibi acil durumlarda şehri besleyecek alternatif kaynak gerekli.”

Özer: Pestisitler büyük oranda suya karışıp yosun patlamasına yol açıyor. İçeriye oksijen ve ışığın girme oranı azalıyor

Özer’e, yosun (alg) sayısındaki hızlı artışın nedenini ve Sakaryabaşı dışında bir çözüm veya çalışmanın olup olmadığını soruyorum. “Porsuk oldukça kirli bir baraj. Çıkış parametreleri birçok yönden üçüncü sınıf. Baraj gölü havzası oldukça büyük. Tarımsal yükün havzada toplanma potansiyeli var. Civarda büyük miktarda tarım arazileri var. Bilinçsiz yapılan tarım faaliyetleri var. Pestisitler büyük oranda suya karışıyor. Bu da yosun patlamasına yol açıyor. İçeriye oksijen ve ışığın girme oranı azalıyor. Buna ötrofikasyon diyoruz,” diyor Özer. Bu saydıklarının yanı sıra havzada önemli ölçüde insan kaynaklı kirlilik olduğunu söylüyor. “Kirliliği önlemek için özel hükümler yapıldı. Suyun arıtılarak deşarj yapılması sağlansın diye bir çalışma yapıldı. Ancak özel hükümlerde beklediğimiz iyileşmeyi göremedik. Su kalitesine yansımadı.”

Daha önce Porsuk Barajı’nın sularıyla kaplı olan alan şimdi tarla olmuş.| Fotoğraf: Merve Akman, 3 Ekim 2021

Projenin desteklenmesi gerektiğini savunan bir diğer isim de ESKİ Su Arıtma Dairesi Başkanı Murat Piroğlu. Projenin etüt çalışmalarının başlayacağını belirten Piroğlu, “Çifteler Sakaryabaşı temiz bir kaynak. ESKİ Genel Müdürlüğü olarak bu projeyi destekliyoruz. Tarım, insan hayatı üzerindeki etkileri, debriyaj ve suyun kapasitesi gibi konularda detaylı analizler yapılacak” diyor. Piroğlu ayrıca ESKİ’nin havza koruma planı faaliyetleri kapsamında Porsuk Barajı civarındaki yerleşim, imar, sanayi, tarım, hayvancılık gibi alanları için önümüzdeki 20 yılın analizinin yapıldığını aktarıyor.

Bıyık: Sakaryabaşı’nın suyunun alınması hem Çifteler’in tarımını ve hayvancılığını bitirecek hem de Porsuk Barajına yeterince can suyu olmayacak

Çifteler Belediye Başkanı Kadir Bıyık ise projeye karşı çıkıyor. Bıyık, projenin ilçedeki sulu tarımı ve verimli toprakları olumsuz etkileyeceğini düşünüyor: “Sakarya nehrinin doğduğu yer olan Sakaryabaşı ilçedeki tarımsal alanların büyük bir bölümünü sulamaktadır. Sakaryabaşı’nın suyunun alınması sulu tarımı ve verimli toprakları ciddi manada etkileyecektir. Bu durum hem Çifteler’in tarımını ve hayvancılığını bitirecek hem de Porsuk Barajı’na yeterince can suyu olmayacak.”

Bıyık, ilçe halkının ve de özellikle çiftçilerin bu projeden geri dönülmesini umut ettiklerini söylüyor. “Çiftçimiz zor durumda, zaten suyu su kullanamıyor. Tarımsal üretim zora girdi. İlçe olarak bize yetmeyen suyumuzu vermek istemiyoruz,” diyor. Bıyık projenin gerçekleşmesi hâlinde tıpkı porsuk gibi Sakaryabaşı’nın da kuruma tehlikesiyle karşı karşıya kalacağını vurguluyor. “Net olmayan bilgilere göre bu proje, 70 km’lik bir boru hattı ile 450 milyon TL bir bütçe ile Eskişehir’e içme, kullanma ve endüstri suyu olarak verilecek. Yeterince kar, yağmur yağmaması ilçede iki binin üzerinde derin kuyuların sulama amacıyla açılması yer altı su kaynaklarını bitirmiştir.”